"Kary i nagrody" czyli podstawy psychologii behawioralnej i dlaczego specjaliści błędnie rozumieją zjawisko nagrody.

 "Zasłużyłeś! Mama kupi loda! Ale jak jeszcze raz zbijesz Oliwkę, to więcej nie dostaniesz tablecika". 

Brajan z ulgą i radością wsunął podwójną gałę lodów o smaku Oreo. Niestety nie wytrzymał, bo Oliwka ma dopiero 3 latka i wsadziła mu palec w sam środek ostatniej gałki lodów. Brajanek nie wytrzymał, zaczął wrzeszczeć, wymachiwać rączkami, a nawet płakać, ale ostatecznie powstrzymał się od uderzenia Oliwki, bo mama przypomniała mu w ostatniej chwili o Tablecie i jego ulubionym Fortnite. Mama z dumą powiedziała sąsiadce, która opalała się na kocu obok: "Widzi Pani? Ja mam wszystko poukładane, trzeba być tylko konsekwentnym!" Wieczorem mama przyszła na grupę wsparcia dla mam dzieci z zespołem Aspergera (Brajanek). Zaczęła słuchać... Najpierw wywaliła oczy z orbit. Potem się zgorszyła... 

 

Nie mogła uwierzyć w to co usłyszała:

- kary nie działają tak jak trzeba na dzieci z zespołem Aspergera

- kary są złe i nieludzkie

- kary i nagrody to tresura

- kary i nagrody są nieskuteczne!

Przedzwoniła więc szybciutko do pani terapeutki Brajanka, która od pół roku pracuje z nim w nurcie poznawczo-behawioralnym pytając: "Jak jest z tymi karami i nagrodami? Bo ja usłyszałam co innego, niż Pani zalecenia, aby konsekwentnie dawać Brajankowi tableta tylko jeśli był grzeczny. O CO CHODZI"? Zapytała*.

Tak jak i tysiące innych matek i ojców codziennie pytają o to swoich psychologów, terapeutów, pedagogów, psychiatrów...

No to bardzo proszę, odpowiem na pytanie "O co chodzi", ale nie od razu, bo najpierw należy wytłumaczyć kilka kwestii i odpowiedzieć na kilka pytań, ale niestety trzeba będzie zahaczyć o "twardą psychologię:

1. Co to takiego kara?

Kara, to każda konsekwencja zachowania, która obniża prawdopodobieństwo pojawienia się tego zachowania w przyszłości

2. Co to takiego nagroda?

Nagroda, to każda konsekwencja zachowania, która podwyższa prawdopodobieństwo pojawienia się tego zachowania w przyszłości, a więc podtrzymuje te zachowanie i utrwala. Nazywana jest również WZMOCNIENIEM POZYTYWNYM

Oba zjawiska (kara i nagroda) zostały wyodrębnione przez dział psychologii behawioralnej i należą do tzw. warunkowania sprawczego lub inaczej - instrumentalnego opracowanego przez Burrhusa Frederica Skinnera. Oprócz kar i nagród w warunkowaniu instrumentalnym wyodrębniamy również kilka innych przypadków:

- Wzmocnienie negatywne - polega na usunięciu nieprzyjemnego bodźca pod warunkiem spełnienia oczekiwanego zachowania względem podmiotu działania osoby tresującej/wychowującej/kształtującej dane zachowanie. Mówiąc ludzkimi słowami - jeśli Brajanek grzecznie się zachowywał, bo mama zagroziła mu zabraniem tabletu - ma miejsce wzmocnienie negatywne, które jest de facto - ucieczką przed karą. 

DYGRESJA:

jeżeli Twoim głównym motywatorem w pracy jest wzmocnienie negatywne, czyli ucieczka przed karą - wstajesz panicznie aby się nie spóźnić, pracujesz na najwyższych obrotach, aby Ci nie zabrali premii albo Cię nie wyrzucili z pracy - bardzo szybko się "wykończysz" czyli wypalisz zawodowo. U dziecka wzmacnianego negatywnie - wypalenie może nastąpić jeszcze szybciej - uczniowie, którzy się uczą i odrabiają lekcje tylko po to, żeby nie dostać kolejnej jedynki albo promocji do następnej klasy - bardzo szybko rezygnują i poddają się. W pewnym momencie przestaje im zależeć, są markotni, zrezygnowani, czasem agresywni i nieznośni. To są właśnie skutki obciążenia psychicznego powodowanego przez wzmocnienie negatywne. 

KONIEC DYGRESJI

 A teraz drodzy Państwo - finał, czyli odpowiedź na główny wątek tego wpisu - DLACZEGO SPECJALIŚCI od psychologii behawioralnej błędnie rozumieją skuteczność wzmocnienia, jaką jest nagroda?

 Odpowiedzią na to pytanie jest schemat Lechmanna wg modyfikacji Falickiego - znany w psychologii oraz psychiatrii klinicznej. W dużym skrócie chodzi o to, że człowiek uodparnia się zarówno na bodźce pozytywne jak i negatywne albo jak kto woli - siła oddziaływania kary i nagrody na organizm ludzki jest coraz słabsza wraz z kolejno pojawiającymi się karami i nagrodami.

Powyższa zależność składa się na zdolności adaptacyjne człowieka - bez słabnącej siły wpływu kar i nagród nie przetrwalibyśmy jako gatunek - wszak człowiek uodparnia się na trudne warunki - idąc do ciężkiej pracy narzekamy, ale tylko przez tydzień lub dwa, potem zaś przyzwyczajamy się do wysiłku - zarówno fizycznego jak i umysłowego.

 Podobna sytuacja miała miejsce z naszymi dziadkami i babciami w trakcie II Wojny Światowej - z czasem widok tragedii i krzywdy ludzkiej robił na ludziach coraz mniejsze wrażenie - ludzie zamiast "wariować" działali, organizowali się, myśleli, uciekali. Gdyby nie wzrastająca odporność - wielu z nas nie istniałoby po prostu.

I tu pojawia się OSTRZEŻENIE - stosowanie kar i nagród działa! Jest skuteczne. Ale krótkoterminowo. W długiej perspektywie czasu - człowiek po prostu na nie się uodparnia, co oznacza coraz słabszą ich skuteczność i motywację.

Jest jeszcze jedno ostrzeżenie - jest nią bardzo NIEPOŻĄDANA CECHA CZŁOWIEKA, jaką jest psychopatia, która w skrócie oznacza tendencję do dbania przede wszystkim o zaspokajanie własnych potrzeb - często kosztem innych, a także obniżoną empatię i brak hamulców moralnych. Stosowanie kar i nagród nie sprzyja kształtowaniu się moralności. Wówczas człowiek pracuje nie dla innych, ale dla siebie - dla nagród, dla pieniędzy. Bez wyższych celów. Uczeń zapamiętuje materiał na klasówkę po to, aby nie dostać kary, a nie ze względu na swoje potrzeby wewnętrzne. Tytułowy Brajan powstrzymuje się przed biciem siostry, aby otrzymać nagrodę, a nie dlatego, że bicie dziewczynki - w dodatku młodszej jest amoralne. Aż strach pomyśleć o tym, co się stanie, jeśli Brajan przestałby dostawać kary i nagrody!